Sözlü Tarih Nedir, Sözlü Tarih Çalışması ve Aşamaları Nelerdir?

Sözlü Tarih Nedir sorusu, sözlü tarih çalışması hakkında araştırma yapacak kişilerin en başta cevap aradığı bir soruların başında gelir. Sözlü Tarih yapacak kişi önce Sözlü tarihi bilmesi gerekir ki ardından gelecek çalışmalara vâkıf olabilsin.

Bu makalemde Darülaceze‘de yaptığım Sözlü Tarih Çalışmalarındaki tecrübelerimi size aktarmaya çalışacağım. Aynı zamanda benimde çok fazla istifade ettiğim, Gülay Kayacan Hanım’ın “Sözlü Tarih Atölye notları“ndan çokça faydalandım. Kendisine buradan çok teşekkür ederim…

Bu makalemizde; Sözlü Tarih Nedir, Sözlü Tarih’in tarihi, Sözlü Tarih Çalışması Hangi Yeni Araştırmaları Ortaya Çıkarmıştır, Sözlü Tarih Çalışmasının Aşamaları Nelerdir, Sözlü Tarih Araçları Nelerdir, Sözlü Tarih Araştırması Nasıl Yapılır, Sözlü Tarih Çalışması Soruları Nelerdir, Sözlü Tarih Çalışması Örnekleri Var mıdır…Gibi sorulara cevap vermeye çalışacağız. Şimdiden uzun bir makalenin sizi beklediğini söyleyebilirim.

Sözlü Tarih Nedir Kısaca…

Sözlü Tarih Nedir sorusunun cevabını kısaca açıklamak gerekirse şöyle diyebiliriz; Tarihi yazılı belgelere ek olarak ve alternatif bir tarih çalışması olan, yaşayan bireylerin belleğe dayalı anlatıları aracılığıyla yazma ve sıradan insanları, gündelik yaşamı ve öznelliği tarihin araştırma alanına dahil etme dürtüsüyle şekillenen ve ses kaydetme teknolojilerinin gelişmesiyle de desteklenen disiplinler arası bir çalışma alanı ve araştırma yöntemidir.

Sözlü tarih, tarihçilerin geçmişi anlamalarına ve yorumlamalarına yardımcı olabilecek değerli bir kaynaktır. Sözlü tarihler, tarihçilerin aşağıdakiler de dahil olmak üzere çeşitli konular hakkında bilgi edinmelerine yardımcı olabilir:

• Gündelik yaşam
• Kişisel deneyimler
• Kültürel gelenekler
• Sosyal değişim
• Politik olaylar

Sözlü Tarih’in Tarihi

Kadimden beri sözün tarihle olan ilişkisi bilinmektedir. İnsanların tanıklıkları ve anlatımları tarihin malzemesidir. Tarih’in babası olarak bilinen ve M.Ö. 5. yüzyılda yaşayan Herodot ünlü tarih kitabını yazarken gezip gördüğü yerdeki insanların anlatımlarını ve hikayelerini kullanmıştır. Herodot’un çağdaşı Thukydides, “Peloponnesos Savaşları”nı savaşa katılanların anılarından ve anlatılarından dinleyerek yazmıştır. Doğrudan tanıkların önemi 19. yüzyıl ortalarına kadar devam etmiştir.

Osmanlı Devleti döneminde özellikle “Naima Tarihi” nde Naima’nın Maanzade Hüseyin ile görüşmeleri
eserde önemli bir yer almıştır. 20. yüzyılda yazılmış olan Ziyad Ebuzziya’nın
“Yeni Osmanlı Tarihi” adındaki eseri yazarın tanıklıklarına ve yazarın arkadaşlarından edindiği bilgilere
dayalı olarak kaleme alınmış bir eserdir.
Fuad Köprülü’nün 1923 yılında yayımlanan, “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” adındaki eseri,
sözlü verilerin bir tarih araştırmasında ne derece iyi kullanılabileceğine güzel bir örnek oluşturmuştur.
Fuat Köprülü’nün, “Anadolu Selçuklu Tarihi’nin Yerli Kaynakları” adındaki çalışması da sözlü tarih için
başvuru kaynaklarından bir tanesidir. Ayrıca yine Fuat Köprülü’nün “Kul Mustafa ve Genç Osman
Hikayesi 1930” adındaki eseri sözlü gelenekteki anlatımların nasıl ele alınacağına yönelik başarılı bir
eserdir.

Kaynak: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2115151

19. Yüzyılın ikinci yarısında “Belge Yoksa Tarih de Yoktur” lafını söyleyen ünlü Alman Tarihçi Ranke önemli bir değişime işaret etmiştir. Tarih disiplini bilgi kaynaklarını yazılı belgelerle sınırlayınca, alanı ister istemez devlet ve siyasi tarihle sınırlandırmış oldu. O dönem yazılı belgeler daha çok devletlerarası antlaşmalar, yazışmalar vb. dökümanlardı. Tarihin bilgi kaynakları arasından çıkarılan sözlü tarih, sosyoloji, antropoloji gibi yeni bilim dallarının gözde kaynaklarından oldu.

Amerika’da 1929 ekonomik kirizinde işsiz kalan yazar ve araştırmacılardan Amerikan kırsalındaki kadınların, yerlilerin, eski kölelerin, savaş gazilerinin ve sıradan yaşam öykülerinin derlemeleri istenmişti. Bugün Amerika’daki en kapsamlı sözlü tarih arşivi başlangıcını işte bu çalışmaya borçludur.

Sözlü Tarih Çalışması Hangi Yeni Araştırmaları Ortaya Çıkarmıştır?

• Aile Tarihi
• Çocukluk Tarihi
• Kadın Tarihi
• Etnik ve Kültürel Grupların tarihi
• İşçilerin ve Emek Tarihi
• Yoksulluğun Tarihi
• Biyografik Çalışmalar
• Bellek ve Benlikle İlgili Çalışmalar
• Kurumların Tarihi
• Yerel Tarih
• Şehir Tarihleri
• Anı Terapisi

Sözlü Tarih Projesi Nasıl Tasarlanır, Aşamaları Nelerdir?

Sözlü tarih çalışmasını dört ana başlıkta sıralayabiliriz:

1. Araştırma tasarımı yada planın oluşturulması
Araştırma konusunun belirlenmesi, çalışmadan neyi-neleri öğrenmek istediğinizin belirlenmesi, belirlenen konuyla ilgili kütüphane yada internet kullanılarak ön araştırma yapılması, soru çerçevesinin belirlenmesi ve görüşme yapılacak kişilerin kriterlere göre belirlenmesi.

2. Görüşme Süreci Aşamaları
Görüşülecek kişilerin belirlenerek randevu alınması akabinde mekan ayarlanması, kayıt ve görüntü cihazlarının kontrol edilmesi, görüşme yapacak kişinin küçük bir hediye ile gitmesi, görüşme yapılacak kişiye görüşmenin amacının anlatılması ve samimi bir ortam oluşturulması.

3. Transkripsiyon ve Görüşmelerin Deşifresi
(Deşifreler günümüzde internet üzerinden bazı uygulamalar sayesinde gelişmiş programlarla yapılabilir) Ses ve görüntü kaydında geçen yerel ağız ve konuşma dilinin özellikleriyle birlikte olduğu gibi aktarılması, görüşmeyi yapan kişinin deşifreyi yapması, deşifre metninin başına proje adı, görüşülen kişinin adı-soyadı yer, tarih vb. künye bilgilerinin yazılması.

4. Değerlendirme ve Ürünler
Görüşme sonrasında elde edilen, görüntüler, ses kayıtları, görüşme yapılan kişiden alınan belgeler, fotoğraflar pek çok farklı şekilde kullanılabilir. Gazete, kitap, broşür vb. yayın organlarında kullanılabilir. Hatta bu envanterlerden tanıtım filmi, cıngıl veya sunum yapılabilir. Tüm çalışma bittiğinde envanterler mutlaka etiketlenerek saklanmalıdır.

Sözlü Tarih Araçları Nelerdir?

• Ses Kayıt cihazı (Yaka Mikrofonu ve yedek pilleriyle birlikte)
• Video çekme özelliği olan görüntü kayıt cihazı. (Şarjı, yedek bataryası ve yedek SD kartı ile birlikte)
• Işık ekipmanı (Görüşme yapılan yerde yeterli ışık varsa kullanılmaya bilir)
• Arka fon perdesi ( Yapılan görüşme belgesel veya film yapılacaksa görüntü efektleri için fon kullanılmalı)
• Not defteri, kalem ve silgi. (Ipad ve Cep Telefonu bu anlamda kullanılabilir. Görüşme sırasında telefon uçak modunda olmalı)
• Görüşme formunun ve izin belgelerinin hazır bulunması.

Görüşme Süreci Nasıl Olmalı?

Görüşme sürecinde, görüşmenin sağlıklı yapılabilmesi ve iyi bir sonuç alınabilmesi açısından bazı önerileri sizinle paylaşmak isterim.

• Görüşme arkadaşça ve samimi bir havada yapılmalı
• Soruları yöneltirken ne çok ciddi nede aşırı lakayt davranılmamalı
• Görüşmeye başlamadan önce mutlaka proje ve amacı anlatılmalı.
• Kişinin anlatacaklarının ne kadar önemli olduğu kendisine hissettirilmeli.
• Görüşmeye başlamadan önce biraz genel sohbet yapılmalı.
• Görüşme yapılacak kişiye kendimizi akıllarda soru işareti kalmayacak şekilde tanıtmalı.
• Birebir görüşme yapılmalı yani arkadaşı, akrabası vs. olmamalı.
• Kişinin kendisini en rahat hissetiği yerde görüşme yapılmalı.
• Görüşme yapacak kişilerin karşı karşıya oturmaları, göz teması kurmaları.
• Görüşmeye başlamadan önce tüm cihazların kontrol edilmeleri
• Görüşülen kişi sözünü bitirmeden yeni soru sorulmamalı.
• Duygusal anlarda ve öfke anlarında kişinin rahatlaması beklenmeli ve kayda ara verilmeli.
• Özel isim, deyim ve 3. kişilerin ve kayda giren farklı seslerin not edilmesi.

Görüşme Sonrasında Neler Yapılmalı?

• Görüşme sonunda form ve izin belgelerinin imzalatılması.
• Sözlü tarih bittiğinde kişinin anlattıklarıyla ilgili belge, fotoğraf gibi envanterler varsa istenmeli ve geri iade edilmeli.
• Görüşme mekanı, ev, sokak ve bulunulan mahal gibi yerlerin not edilmesi.
• Alınan tüm kayıtlar kontrol edilmeli ve acilen yedeklenmeli.
• Kayıt yapılan kasetlerin, belgelerin ve formların üstlerinin doldurulması.
• Kişinin anlattıklarının kimseyle paylaşılmaması (Akrabaları dahil)
• Görüşme sonunda kişinin hikayesinde istemediği yerler varsa not alınıp o yerler silinmeli.
• Kişiye tutulamayacak sözler verilmemeli. (filim yapılacak, kitap basılacak gibi)
• Tüm deşifreler, yazmalar ve düzenlemeler bittikten sonra kişinin anlattıkları kendisine okutulmalı ve ikinci bir onay alınmalıdır.
• Kişinin eğer özel istekleri varsa yerine getirilmeli. (isminin kullanılmaması, hikayedeki bazı isimlerin kullanılmaması gibi. Kişiden izin alınıp kişilerin baş harfleri kullanılabilir.)

Türkiye’de Sözlü Tarih Çalışması Yapan Kurumlar

• Kadın Eserleri Kütüphanesi
• Tarih Vakfı
• Sabancı Üniversitesi
• Boğaziçi Üniversitesi
• Mimarlar Odası
• Belgesel Sinemacılar Birliği
• Bilim ve Sanat Vakfı
• Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakfı

Sözlü Tarih Nedir ana başlıklı makalemizin sonuna geldik. Umarım bu makalem sözlü tarih ile ilgilenen her bireyin işine yarayacaktır. Çok detaylı bir makale olmasa da ana hatları ile sözlü tarih’i ele almaya çalıştım. Sözlü Tarih Çalışması yapan ve kitap olarak yayınlayan biri olarak, bu tür tarih çalışması yapanlara her zaman imrenmiş elimden gelen desteği göstermişimdir.

Makale ve sözlü tarih hakkında yinede aklınıza takılan konular ve sorular olursa lütfen makalenin altına yada muzaffercevik@gmail.com adresimden bana yazmayı ihmal etmeyin.

Unutmayın! “Sözlü Tarih Azrailin Elinden Bilgi Çalmaktır”